Қазақстандағы мыс өндірісі: шахтадан катодқа дейінгі толық цикл

Күнделікті өмірде мыстың маңыздылығы туралы көп ойлай бермейміз. Ол болмаса, үйіміз жарықсыз қалар еді, қалтамыздағы тиындар сыңғырламас еді, тіпті әшекейлер де мүлде басқаша көрінуші еді. Бұл металл иілгіштігі мен беріктігінің арқасында жоғары бағаланады.

Ендеше, қойнауында әлемдегі ең ірі мыс кен орындарының бірі жасырынған Ұлытау облысындағы қала – Жезқазғанға сапар жасайық. Мұнда жер астында мыңдаған шақырымға созылған тоннельдер бар, мыстың жолы дәл осы жерден басталады.

Әкімшілік ғимараттың алдында бізді «Kazakhmys корпорациясы» ЖШС басқарма төрағасының өндіріс жөніндегі орынбасары Саят Бәкіров қарсы алды. Есіктің маңдайшасында «Қауіпсіздігіңіз – өз қолыңызда» деп жазылып тұр. Мұны оқып, өзіңді бірден іштей жинақтап аласың.

Саят бізді нұсқаулық бөлмесіне бастап барды. Бұл жерде каска, шам және ең маңыздысы – төтенше жағдайда өмірді сақтап қалатын өзін-өзі құтқарғыш беріледі. Қауіпсіздік ережелері түсіндірілген соң, бізді медбикеге жіберді. Медициналық рұқсатсыз шахтаға ешкім түспейді.

Содан кейін көтергішке бет алдық. Кеншілер «клеть» деп атайтын темір лифтіге міндік. Есік жабылды да, төменге жылжи бастадық. Көз алдымызда шахтаның қабырғасы сырғып өтіп жатыр, ауа – шаң, айнала – тып-тыныш. Тек кеншілердің «байқаңдар, қазір күрт бұрыламыз» деген секілді қысқа қалжыңдары ғана көңілді сергітеді.

Бірнеше минут ішінде ғана жер астына, 300 метр тереңдікке тап болдық! Демек, шахтерлар жүз метрлік зәулім үй деңгейінде жұмыс істейді, тек жер үстінде емес, түпсіз тереңде.

Бізді кеншілер күтіп алып, шахта ішінде жүріп тұратын, «минка» деген жер асты көлігіне отырғызды. Таңғалғанымыз - мұнда жарық мол екен: электр шамдары жанып тұр, бағыт беретін тақтайшалар ілінген. Бірақ айнала шу болғандықтан, айқайлап сөйлеуге тура келеді, тыныс алу да қиындай түседі.
Алғашқы аялдама – № 65 ОЖК шахтасы.

«Минкадан» түсе сала, бірнеше метр жүрдік. Жолсерігіміз Саят Бәкіров шахтаның тыныс-тіршілігі туралы айтып келеді.

Мәди Шалмұратов – № 65 шахтадағы 10 учаскенің бұрғылаушысы. Жас маманның бұл жерде еңбектеніп жүргеніне төрт жыл болыпты. Үш күн жұмыс істеп, екі күн демалады. Ол күніне 130 метр ұңғыма бұрғылайды.

Әрі қарай бұрғылау қондырғылары тұрған нысанға тарттық. Мұнда «Manumatic-80» бұрғылау қондырғысын күтіп ұстаушы Біржан Мұлақовты кезіктірдік. Жасы 40-та, оның 10 жылын шахтада өткізген. Біржан кеншілер әулетінен шыққан, әкесі де бір кездері шахтада еңбек етіпті.

Келесі нысан – «Жомарт» кеніші. Мұнда бізге Қ. И. Сәтпаев атындағы «Жезқазғантүстімет» ӨБ бас инженері Асқар Құйқабаев жол көрсетті. Ол қауіпсіздік техникасын қайта-қайта ескертіп, бәрінің шамдары жанып тұруын қадағалап келеді. Кеніште келе жатып, мұндағы шахтаның кеңірек, жолдарының тегіс, шудың аз екенін аңғардық. Жер астында жұмыс істеудің ерекшелігі жайлы жүргізуші Андрей Адамовичтен сұрадым.

Жер астында жұмыс істеудің ерекшелігі жайлы жүргізуші Андрей Адамовичтен сұрадым.

Андрей – сервис механигі, «Жомарт» кенішінде төрт жылдан бері еңбек етеді. Теміртаудан шыққан, екі баласы бар. Шахтада жұмыс істегеніне 8 жыл болған. Тұмар тағатынын-тақпайтынын сұрадым.

«Ешқандай тұмар тақпаймын. Бастысы – келіншегіме хабарласу. Біз тереңдікке түскенде уайымдап отырады», – дейді ол.

2025 жылдың ақпанында кеніште газ бөлініп, арты қайғылы оқиғаға душар қылды. Бұл компания үшін үлкен соққы болды. Содан бері «Казақмыс» қауіпсіздікті күшейтті: шахтёрлардың орналасқан жерін анықтайтын жүйе енгізілді, байланыс жақсартылып, газ талдауыштар сатып алынды.

Сонымен қатар, дизель машиналары ауыстырылып, аккумуляторлық Epiroc машиналары енгізіліп жатыр. Олар тыныш, әрі таза жұмыс істейді.

Ұңғылаудың технологиялық орталығына бас сұқтық. Мұнда бұрғылау жұмыстары жүріп жатыр екен. Жұмыс істеп тұрған машиналарға жақындауға тыйым салынған, бірақ №1 учаске бастығы Жандос Сағынбаев рұқсат берген соң, сәл жақын тұруға мүмкіндік алдық. 20 метр қашықтықтан процесті бақылап тұрдық.

Бұрғылау қондырғысының операторы Әкімжан Айтбаевтың төбені бекітіп жатқанын байқадық. Ол Қызылордада туып-өскен, 5-ші разряды бар. Орта есеппен бір ауысымда төрт кенжарды өңдейді, әрқайсысына шамамен 25–30 минут кетеді.

«Жомарт» кенішінде шамамен екі сағаттай болдық. Жер бетіне шыққанда күн ерекше жарық, әрі жылы көрінді.

Шахталардан шыққан кен Жезқазған кен байыту фабрикасына жеткізіледі. Оның бірінші кезегі 1954 жылы, екіншісі – 1963 жылы іске қосылған. Бүгінде бұл фабрика жылына 22 млн тоннаға дейін кен өңдейді.

Фабрикаға кірерде тағы да кезекке тұрып, медициналық тексерістен өттік. Фабриканың ішінде дәл кинодағыдай көрініске тап болдық. Шаң басқан қызыл кірпіштерге мыстың формуласы жазылған, ал жанында тәртіпке шақыратын плакат жатыр.

Басында кен кәдімгі тас сияқты көрінеді, бірақ оның ішінде мыс жасырылған. Фабрикаға бір тәулікте 600 вагон шикізат әкеледі. Содан кейін флотация жасалады: ұсақталған кен су және реагенттермен араластырылып, мыс бөлшектері бос жыныстан ажыратылады. Алынған концентрат құбырлар арқылы мыс балқыту зауытына жөнелтіледі. Бұрын фабрика қол еңбегімен жұмыс істесе, бүгінде барлық процесс автоматтандырылған.

Зиянды жағдайда тер төгетін жұмысшыларға күн сайын сүт пен тамаққа талон беріліп тұрады. Қызметкерлердің арасында әйелдер де аз емес. Бізбен қысылмай сөйлесуге бірінші болып келіскен келіншек - флотатор Айнұр Сыздықова, мұнда он жылдан бері жұмыс істейді.

Соңғы кезең – Жезқазған мыс балқыту зауыты. Мұнда Жезқазған, Балқаш және Қарағанды кен байыту фабрикаларынан шыққан концентрат жеткізіледі.

Концентрат алдымен кептіріліп, кейін аса жоғары температурада балқытылады. Зауыт екі рудотермиялық пешпен жабдықталған және жылына 200 мың тоннаға дейін катодты мыс өндіреді. Бізді цехта басшысы Исахали Сәтпеков қарсы алды.